Eksperymenty terapeutyczne w Gestalcie

Terapeuta Gestalt przyjmuje wobec pacjenta postawę otwartą, nie wie czego, naprawdę potrzebuje osoba, która pojawiła się w jego gabinecie. Jego rola polega na ciągłym zwiększaniu uważności klienta na jego własne doświadczenie poprzez język mówiony, mowę ciała i eksperymenty terapeutyczne (Skottun i Kruger, 2023). Eksperymentowanie, jako zawsze obecne w Gestalcie, stanowi wobec tego naturalną część procesu terapeutycznego. 

Za początek modalności Gestalt przyjmuje się lata 50-te ubiegłego wieku, czyli czas zwrócenia większej niż wcześniej uwagi na subiektywne doświadczenia pacjentów, szukanie i  wyrażanie własnej osobowości (Salonia, 2016). Za twórcę nurtu uważa się niemieckiego psychiatrę i psychoterapeutę pochodzenia żydowskiego Fritza Perlsa, który wraz ze swoimi współpracownikami: Paulem Goodmanem, Ralphem Hefferlinem i żoną Laurą Posner, opracował i wydał w formie dwutomowego podręcznika notatki z sesji i przemyślenia zebrane w latach 1933-1946 podczas pobytu w Republice Południowej Afryki. Książka ta do dzisiaj stanowi podstawową lekturę, bazę teoretyczną i punkt odniesienia w terapii Gestalt¹. Nie znaczy to oczywiście, że podejście do eksperymentów i same eksperymenty nie ewoluują. Proponuję ich podział na trzy etapy. Pierwszy odnosi się eksperymentów samego Perlsa osadzonych głęboko w postwojennych realiach kulturowych i jego doświadczeniach z psychoanalizą. Drugi stanowi nawiązanie do współczesnych gestaltystów. Etap trzeci to ponowoczesność Carmen Vázquez Bandín stanowiąca poprzez swoje precyzyjnie zaaranżowanie i wplecenie w proces self sekwencji ćwiczeń swoiste połączenie teorii i praktyki Gestaltu. 

Rola eksperymentów w terapii Gestalt w początkowej fazie rozwoju modalności

Perls czerpał pomysły do swoich późniejszych eksperymentów terapeutycznych przede wszystkim z ćwiczeń umysłowo-cielesnych proponowanych pacjentom przez austriackiego psychoterapeutę – Wilhelma Reicha, z którym zetknął się jeszcze przed wojną. Reich odnalazł funkcjonalną zależność pomiędzy charakterem, emocjonalnymi blokami i tendencją ciała, której efekt nazywał zbroją (pancerzem) charakteru. Był zdania, że impulsy popędowe, w których tkwi życiowa energia, zostały zatrzymane w pancerzu muskulatury ciała i że znacznie lepiej jest je wyrazić na zewnątrz aniżeli „przetrawiać” we własnym wnętrzu. „Rozpuszczanie” (dissolving) „zbroi ciała” miało pomóc w przywracaniu pamięci represji, które w dzieciństwie były przyczyną powstałych blokad emocjonalnych². Reich opracował własną metodę terapeutyczną, zwaną wegetoterapią, która polegała na głębokim masażu ciała, połączonym z rozmową z pacjentem, który w chwilach odczuwanego bólu mógł wykrzyczeć, co go boli. Głosił też teorię napięć mięśniowych wyjaśniającą, że problemy psychiczne (depresja, fobia, zboczenie, i schizofrenia), choroby fizyczne (astma, rak, impotencja), a nawet problemy społeczne (wojna, przemoc i zbrodnia) są skutkiem “uczuciowej plagi”, która polega na zablokowaniu przepływu energii w organizmie, przez co staje się on sztywny i nie podatny na zmianę. Na podbudowie opisanych przemyśleń Reicha, Perls opracował swoje “ćwiczenia koncentracji” i wykorzystywał je podczas sesji w Johannesburgu w celu zwiększenia świadomości doznaniowej pacjentów. Perls wykorzystywał również elementy psychodramy Jacoba Moreno (odgrywanie ról) oraz pracę z ciałem zaczerpniętą z terapii Dalcroze’a. 

Swoje wczesne interwencje Perls nazywał ćwiczeniami i dążył w nich do zintegrowania usztywnionej polaryzacji swoich pacjentów. Poruszając się w dzieciństwie między skrajnymi opiniami na temat samego siebie wynikającymi prawdopodobnie z utknięcia między apodyktycznym ojcem (“jestem kawałkiem gówna”) i przeceniającą go, matką (“muszę być wielki i wspaniały”), zauważył ogromne napięcie między krzyżującymi się w życiu każdej jednostki dwoma skrajnymi biegunami, które nazwał siłą (topdog) i słabością (underdog). Topdog zgodnie z jego filozofią, to kontrolująca część jednostki, która stawia żądania w oparciu o pogląd, że należy przestrzegać wielu norm społecznych, underdog natomiast – część dająca się kontrolować, szukająca wymówek, by tych żądań nie spełniać. Terapeuta Gestalt, by ulżyć cierpieniu pacjenta mógł podczas spotkania terapeutycznego zaproponować pacjentowi ćwiczenia polegające na przyjęciu obu tych skrajnych ról i przyjrzeniu się swoim reakcjom w celu zintegrowania przeciwieństw (Gunther, 2016). Często powtarzającym się eksperymentem tego typu było proponowane pacjentom przez Perlsa przekształcanie się w inne osoby lub przedmioty, a potem wracanie do siebie lub kursowanie w wyobraźni między tutaj i tam. Prosił uczestników swoich warsztatów, by przenieśli się w wyobraźni do miejsca, które lubią, a potem wrócili do tu-i-teraz i powtarzali to doświadczenia tak długo, aż poczują się komfortowo w obecnej sytuacji czyli świadomie zaistnieją w swoim ciele (Perls, 2019). Podobnie eksperymentował ze snami. Zamiast analizowania i interpretacji poszczególnych elementów snu, Perls proponował ożywianie snu i przeżywanie go jeszcze raz tak, jakby dział się w teraźniejszości. Każda osoba, przedmiot i element snu miał być jego zdaniem niezasymilowaną sytuacją, wcielanie się w poszczególne, często przeciwstawne role miało więc pomóc w konfrontowaniu i integrowaniu niedomkniętych Gestaltów. 

W późniejszym okresie życia Perlsa, w latach 1963-1969, kiedy mieszkał i pracował w ośrodku Esalen w Kalifornii, symbolem jego pokazów terapeutycznych stało się tak zwane krzesło projekcyjne. Wykorzystywał je do rozmowy między pacjentami, a osobami, do których czują urazę, by dostrzec w konflikcie własną rolę i zamienić to uczucie na wdzięczność lub zobaczyć impas w relacji. 

Nowatorstwo podejścia terapeutycznego Carmen Vázquez Bandín

Współcześni terapeuci Gestalt korzystają często z modelu “badania w działaniu” Kurta Lewina. Model ten opisuje proces, w którym każdy krok jest częścią koła składającego się z pięciu elementów. Są to:

• identyfikacja problemu (wyodrębnienie figury);
• opracowanie planu (hipoteza badawcza dotycząca figury);
• działanie (eksperyment);
• zebranie danych dotyczących skutku eksperymentu;
• zastanowienie się nad obserwacjami (van Baalen, 2014).

Formy, które przybierają proponowane eksperymenty, można podzielić na:

• klasyczne eksperymenty dotyczące uważności;
• odgrywanie ról;
• pracę z krzesłem;
• wizualizację;
• różne formy ruchu (Skottun i Kruger, 2023).

Eksperymenty z zakresu uważności to przede wszystkim odzwierciedlanie, czyli naśladowanie lub powtarzanie ruchów, słów czy gestów pacjenta oraz ich wzmacnianie w celu zwrócenia uwagi pacjenta na to co i jak robi. Teatralne odgrywanie ról pomaga pacjentom dowiedzieć się więcej o sobie i osobach ze swojego otoczenia. Metoda krzesła projekcyjnego używana jest również przez współczesnych terapeutów Gestalt w celu stworzenia sytuacji, w której pacjent może uzyskać nowe spojrzenie na siebie i na swoje założenia względem innych ludzi. Wszystkie formy pracy z krzesłem dotyczą albo sprzecznych potrzeb, które wyrażają się jako wewnętrzne konflikty klienta, albo konfliktów lub sprzeczności między klientem, a ludźmi z jego otoczenia. Wizualizacje, metafory i praca ze snami pomagają zobaczyć przekonania i fantazje pacjentów odnośnie ich przeszłości lub przyszłości (Kolmannskog, 2018). Autorzy książki “Praktyka terapii Gestalt” opisując stosowane w gabinecie terapeutycznym eksperymenty, zwracają uwagę, że muszą być one dostosowane do sytuacji, którą wspólnie tworzą klient i terapeuta. Twierdzą, że możliwości, jakie daje kreatywność i wyobraźnia, mogą być ograniczone jedynie przez lęk i opór (Skottun i Kruger, 2023). 

Najbliżsi podejściu stosowanemu przez Carmen Vázquez Bandín okazali się autorzy podręcznika “Umiejętności psychoterapeuty Gestalt” (2020), którzy sugerują różne interwencje terapeutyczne w zależności od wzorców kontaktowania się pacjentów. Nie nazywają ich eksperymentami, nie wiążą z brakami z przeszłości i traktują temat ogólnie, ale podkreślają znaczenie usztywnionego Gestaltu w doborze konkretnych interwencji terapeutycznych. Podkreślają na przykład potrzebę zachęcania osoby z konfluencyjnym stylem kontaktowania się do wypowiedzi typu “ja”, konieczność zatrzymywania i zawracania do wewnątrz pacjenta zaintrojektowanego, sugerują skupienie się na pracy z ciałem i wypuszczenie energii do gabinetu przy retrofleksji (Joyce, Sills, 2021, s. 194-208).

Carmen Vázquez Bandín swój styl pracy przejęła częściowo po Laurze Perls, którą poznała osobiście i od której mogła się uczyć.  Do metod Laury dołożyła z czasem swoje, wynikające z blisko czterdziestoletniego doświadczenia pracy terapeutycznej w modalności Gestalt. Najważniejsze aspekty wyróżniające pracę Carmen i sprawiające, że jej podejście wydaje się innowacyjne można, zdaniem autorki, sprowadzić do następujących stwierdzeń:

• Carmen Vázquez Bandín pracuje na zasobach pacjenta i na głębokim, wielowymiarowym wparciu, przy równoczesnym odrzuceniu frustracji 
• Odchodzi od zadań i ćwiczeń czyli interwencji dążących do przewidywalnego rezultatu na rzecz eksperymentów terapeutycznych, których rodzaj zależy od usztywnionego Gestaltu pacjenta, ale wynik jest nieprzewidywalny i współtworzony w polu relacyjnym między nią, a pacjentem

Carmen proponuje eksperymenty, które mają na celu cofnięcie się do faz rozwojowych człowieka i pracę nad umiejętnością self, która z jakiegoś powodu nie została w dzieciństwie właściwie rozwinięta.

1. Perls, F., Hefferline, R., Goodman, P. (2022). Gestalt. Pobudzenie i wzrost w osobowości człowieka. Warszawa: Oficyna Związek Otwarty. ↩︎
2. https://peoplepill.com/people/wilhelm-reich/ (dostęp 24.04.2024) ↩︎